Powrót do historii Polski: 1791 r. – Uchwalenie Konstytucji 3 maja

02.05.2017

W związku z tegoroczną - 226. Rocznicą Uchwalenia Konstytucji 3 maja, pozwólmy sobie wrócić do historii Polski.

Konstytucja uchwalona 3 maja 1791 r. była pierwszą w Europie i drugą na świecie nowoczesną, spisaną konstytucją.

Stanisław August Poniatowski od początku swojego panowania przystąpił do wprowadzania reform. Utworzył ministerstwa skarbu i wojska oraz ustanowił cło krajowe. Rozpoczęły się również dyskusje  nad potrzebą gruntownych reform ustrojowych.

Nie podobało się to jednak państwom sąsiednim, a w szczególności Rosji. Caryca Katarzyna II i król Prus Fryderyk Wilhelm II sprowokowali konflikt pomiędzy „konserwatystami” w Sejmie a królem, dotyczący praw mniejszości religijnych. Przeciwko królowi została zawiązana Konfederacja barska, której skutkiem był I rozbiór Polski w 1771 roku.

Jeszcze przed I rozbiorem Polski, Konfederaci barscy wysłali swojego przedstawiciela Michała Wielhorskiego do francuskich filozofów, aby nakreślili wstępny projekt przyszłej polskiej konstytucji. Wprowadzono szereg nowych reform. Najważniejszą jednak było utworzenie w 1773 r. Komisji Edukacji Narodowej.

Zmodernizowano wojska Rzeczypospolitej oraz wprowadzono reformy ekonomiczne i handlowe. W latach 1788–1792 obradował Sejm Czteroletni, kierowany przez marszałka Stanisława Małachowskiego i przywódcę tzw. patriotycznego stronnictwa Ignacego Potockiego. Jednakże prace Sejmu Czteroletniego toczyły się powoli.

Prace przyśpieszyły w roku 1790 i miały charakter tajny. Wstępny projekt nowej konstytucji przygotowany został przez króla z udziałem m. in. Stanisława Małachowskiego, Ignacego Potockiego, Hugona Kołłątaja, Stanisława Staszica oraz sekretarza króla Scipione Piattoliego.

Wieczorem, 2 maja 1791 roku odbyło się w Pałacu Radziwiłłowskim zebranie, na którym odczytany został projekt konstytucji. Obrady sejmowe i przyjęcie Konstytucji 3 Maja odbyły się w warunkach zamachu stanu. Posłowie i zwolennicy konstytucji zebrali się wcześniej w tajemnicy, a obrady miały miejsce na Zamku Królewskim w Warszawie, strzeżonym przez Gwardię Królewską i oddziały wojskowe pod dowództwem księcia Józefa Poniatowskiego.

Projekt konstytucji wzbudził wiele zastrzeżeń opozycji. W zamieszaniu, które panowało podczas obrad, o przyjęciu Konstytucji 3 Maja bez czytania przesądził przypadek. Król przemawiał trzykrotnie, a kiedy podniósł rękę chcąc zgłosić chęć przemawiania po raz czwarty, jeden z posłów uznał, że król zaczyna już składać przysięgę na nową konstytucję. Król, złożył przysięgę na ręce biskupa krakowskiego Feliksa Turskiego, pośród entuzjazmu zgromadzonego tłumu i bez żadnego głosowania.

Przyjęcie Konstytucji 3 Maja spowodowało sprzeciw republikanów oraz sprowokowało wrogość Imperium Rosyjskiego. Konstytucja obowiązywała przez 14 miesięcy zanim została obalona przez armię rosyjską wraz z Konfederacją targowicką w wyniku przegranej wojny polsko-rosyjskiej.

Mimo rozbiorów Polski, pamięć o drugiej na świecie konstytucji narodowej, którą była Konstytucja 3 Maja, przez kolejne pokolenia pomagała podtrzymywać polskie nadzieje i dążenia do odzyskania niepodległości. Mimo zakazu, rocznice jej uchwalenia były świętowane przez znajdującą się pod zaborami polską ludność. Od czasu odzyskania niepodległości w 1918 roku, Święto Konstytucji 3 Maja było obchodzone jako najważniejsze święto państwowe.

Święto Konstytucji 3 Maja zostało zdelegalizowane przez hitlerowców i Sowietów podczas II wojny światowej. W PRL-u zostało zastąpione obchodami Święta Pracy w dniu 1 maja. Polskie władze komunistyczne oficjalnie zdelegalizowały Święto Konstytucji 3 Maja w 1951 roku. Do roku 1989, w rocznicę uchwalenia Konstytucji, często dochodziło w Polsce do protestów i demonstracji antyrządowych i antykomunistycznych. Po transformacji ustrojowej,  od kwietnia 1990 roku, Święto Konstytucji 3 Maja należy do uroczyście obchodzonych polskich świąt.